शिवसूत्राणि

अथ शिवसूत्राणि ।

एतान्येव माहेश्वरसूत्राणि प्रत्याहारसूत्राणि चतुर्दशसूत्राणि वा ।

शिवसूत्राणां विषये उच्यते श्लोकः

नृत्तावसाने नटराजराजः ननाद ढक्कां नवपञ्चवारम् । 

उद्धर्तुकामः सनकादिसिद्धान् एतद्विमर्शे शिवसूत्रजालम् ।।

सूत्रक्रमाङ्कः	सूत्रम्	अनुबन्धः	कति वर्णाः	युज्याः अनुबन्धाः	कतयः प्रत्याहाराः
1	अ इ उ	ण्	3	14	42
2	ऋ लृ	क्	2	13	26
3	ए ओ	ङ्	2	12	24
4	ऐ औ	च्	2	11	22
5	ह् य् व् र्	ट्	4	10	40
6	ल्	ण्	1	9	9
7	ञ् म् ङ् ण् न्	म्	5	8	40
8	झ् भ्	ञ्	2	7	14
9	घ् ढ् ध्	ष्	3	6	18
10	ज् ब् ग् ड् द्	श्	5	5	25
11	ख् फ् छ् ठ् थ् च् ट् त्	व्	8	4	32
12	क् प्	य्	2	3	6
13	श् ष् स्	र्	3	2	6
14	ह्	ल्	1	1	1-1=0
	कुलतः		43-1=42		304

प्रत्येकस्य शिवसूत्रस्य अन्ते एकं व्यंजनम् अस्ति ।

तत् सूत्रस्य अनुबन्धः कथ्यते ।

सूत्राणि प्रायः अनुबन्धेन सह उच्चार्यन्ते

यथा प्रथमं सूत्रम् उच्चार्यते अ इ उ ण् इति |

पञ्चमादिषु सूत्रेषु यानि व्यञ्जनानि तानि अ-कारान्तानि कृत्वा उच्चार्यन्ते यथा पञ्चमं सूत्रम् उच्चार्यते ह य व र ट्

अनुबंधं विहाय प्रत्येकस्मिन् सूत्रे भवन्तः वर्णाः तालिकायां द्वितीये स्तम्भे उक्ताः ।

सूत्रस्थितवर्णानां संख्या चतुर्थे स्तम्भे ।

शिवसूत्रेषु कुलतः (४३) त्रिचत्वारिंशत् वर्णाः उक्ताः ।

तथापि ह-वर्णः द्वयोः सूत्रयोः पञ्चमे च चतुर्दशे च ।

ततः (४२) द्विचत्वारिंशत् वर्णाः मननीयाः ।

प्रथमेषु चतुर्षु सूत्रेषु सर्वे वर्णाः स्वराः ।

पञ्चमादिषु दशसु सूत्रेषु सर्वे वर्णाः व्यञ्जनानि ।

शिवसूत्रेभ्यः कमपि वर्णम् आद्याक्षरं प्रगृह्य तस्य वर्णस्य अग्रे वर्तमानं कमपि अनुबन्धं गृहीत्वा सिद्ध्यति वर्ण-अनुबन्धयोः एका प्रत्याहारसंज्ञा ।

यथा अष्टमे सूत्रे वर्तमानात् झ-वर्णात् प्राप्यन्ते सप्त संज्ञाः झञ् झष् झश् झव् झय् झर् झल् ।

प्रत्याहारसंज्ञा तदन्तर्गतान् सर्वान् वर्णान् निर्दिशति ।

अच्-प्रत्याहारेण सर्वे स्वराः निर्दिश्यन्ते ।

अतः स्वरान्त-शब्दाः अच्-अन्ताः (अजन्ताः) इत्यपि कथ्यन्ते ।

हल्-प्रत्याहारेण सर्वाणि व्यञ्जनानि निर्दिश्यन्ते ।

अमुकसूत्रस्थित-वर्णैः कति प्रत्याहारान् प्राप्तुं शक्यम् तत् षष्ठे स्तम्भे - यथा द्वितीयसूत्रस्थित-वर्णद्वयेन 13*2 = 26 प्रत्याहारान् प्राप्तुं शक्यम् |

व्यञ्जनान्त-शब्दाः हल्-अन्ताः (हलन्ताः) इत्यपि कथ्यन्ते ।

इदमपि द्रष्टव्यं यत् शिवसूत्रेषु वर्णानां क्रमः शब्दकोशेषु प्रापणीयात् क्रमात् भिन्नः भवति ।

शिवसूत्रेषु आ, ई, ऊ ॠ एते दीर्घस्वराः न सन्ति |

शिवसूत्रेषु विसर्जनीयाः स्वराः अपि न वर्तन्ते |

शब्दकोशेषु व्यञ्जनानां क्रमे प्रथमतः कचटतप-वर्गीयाणि पञ्चविंशति व्यञ्जनानि | शिवसूत्रेषु पञ्चमषष्ठसूत्रयोः अन्तस्थव्यञ्जनानां क्रमः य-व-र-ल-इति | संहितासु इ-कारस्य य्-कारः भवति, उ-कारस्य व्-कारः ऋ-कारस्य र्-कारः लृ-कारस्य ल्-कारश्च भवति | शब्दकोशेषु एतेषां क्रमः य-र-ल-व-इति |

स्वरसन्धिविचारेण शिवसूत्रस्थितः क्रमः समीचीनः दृश्यते |

शिवसूत्रेषु ह्-कारस्य स्थानद्वयम् | शब्दकोशेषु ह्-कारः अन्तिमः |
यद्यपि उपरिस्थितायां तालिकायां 304 प्रत्याहाराः शक्याः इति निर्दिष्टं, पाणिनिमुनिना अष्टाध्याय्यां त्रिचत्वारिंशत्तावन्तः (43) प्रत्याहाराः प्रयुक्ताः |

संस्कृतस्य प्रायः समग्रं व्याकरणम् अष्टाध्याय्यां पठ्यते | अष्टाध्यायीम् अवगन्तुं शिवसूत्राणां ज्ञानम् आवश्यकम् |

तदेव महत्त्वं शिवसूत्राणाम् |

एवं विशिष्टोऽयमभ्यासः शिवसूत्राणाम् |
अस्य अभ्यासस्य दृक्-श्राव्य-प्रस्तुतिः <https://youtu.be/M16-v3u54ww> अत्र दृश्यते श्रूयते च | 

शुभमस्तु !

 -o-O-o-